Succession Planning: แผนสืบทอดตําแหน่งที่ช่วยให้ธุรกิจเติบโตต่อเนื่อง

Succession Planning คืออะไร และทำไมธุรกิจต้องมี?

รู้หรือไม่? ประเทศไทยมีสัดส่วนของธุรกิจครอบครัวถึงร้อยละ 80 ละมีสัดส่วนในการสร้าง GDP ประเทศไทยถึงร้อยละ 60 การวางแผนที่ดีในธุรกิจครอบครัวจึงมีบทบาทสำคัญอย่างมากในการช่วยขับเคลื่อนเศรษฐกิจ การสร้างงาน และสนับสนุนชุมชน

ทว่าสำหรับทั้งธุรกิจ SMEs หรือธุรกิจครอบครัวส่วนใหญ่ การเติบโตอย่างมั่นคงนั้นไม่ใช่แค่เรื่องของยอดขายหรือกำไร แต่ยังรวมถึงการเตรียมความพร้อมสำหรับอนาคตด้วย หนึ่งในปัจจัยสำคัญที่มักถูกมองข้ามคือ แผนสืบทอดตำแหน่ง (Succession Planning) ซึ่งเป็นกระบวนการวางแผนล่วงหน้าเพื่อให้แน่ใจว่า ธุรกิจสามารถดำเนินต่อไปได้อย่างราบรื่น แม้เมื่อเจ้าของกิจการหรือผู้บริหารหลักต้องเปลี่ยนบทบาทหรือส่งต่อธุรกิจให้กับคนรุ่นถัดไป

อย่างไรก็ตาม ผลสำรวจของ PwC (Pricewaterhouse Coopers) พบว่ามากกว่าร้อยละ 50 ของ “ธุรกิจครอบครัว” ไม่มีแผนสืบทอดกิจการที่ชัดเจน หลายครอบครัวยังคงเชื่อว่า ทายาทสืบทอดธุรกิจเป็นเรื่องที่ “รู้กันเอง” และมักคาดหวังให้ลูกคนโตหรือสมาชิกคนใดคนหนึ่งเข้ามารับช่วงต่อ โดยไม่มีการวางแผนหรือเตรียมความพร้อมที่เป็นรูปธรรม

ในบางกรณี ธุรกิจอาจถูกปล่อยให้ทายาทตัดสินใจกันเองในอนาคต ซึ่งอาจนำไปสู่ความขัดแย้งและความไม่แน่นอนทางธุรกิจในระยะยาว “แผนสืบทอดตำแหน่ง” จึงถือเป็นกลยุทธ์สำคัญสำหรับผู้ประกอบการ SMEs ที่ดำเนินการธุรกิจครอบครัว ในการรักษามรดกทางธุรกิจให้คงอยู่ได้อย่างยั่งยืน 

ประโยชน์ของ Succession Planning ต่อธุรกิจ

จากข้อมูลของมหาวิทยาลัยหอการค้าไทย พบว่า ธุรกิจครอบครัวอยู่รอดถึงรุ่นที่ 2 เพียงร้อยละ 30 รุ่นที่ 3 เหลือร้อยละ 12 และมีเพียงร้อยละ 3 ที่ส่งต่อถึงรุ่นที่ 4 โดยพบว่ามีทายาทจำนวนมาก “ไม่ต้องการรับช่วงต่อ” การเตรียมแผนสืบทอดตำแหน่งสำหรับธุรกิจครอบครัว ถือเป็นก้าวสำคัญที่ไม่ควรมองข้าม เพราะยิ่งเริ่มต้นเร็วเท่าไร ยิ่งทำให้ธุรกิจมีความมั่นคงในระยะยาวมากขึ้น การวางแผนนี้ช่วยลดความเสี่ยงจากการเปลี่ยนแปลงที่ไม่คาดคิดและทำให้มั่นใจในอนาคตของธุรกิจ ในขณะเดียวกันก็สร้างความมั่นใจให้กับพนักงานและผู้มีส่วนได้เสียอื่น ๆ ว่าธุรกิจจะดำเนินไปอย่างราบรื่น

ลดความเสี่ยงจากการเปลี่ยนแปลงของผู้นำ

การวางแผนสืบทอดตำแหน่งล่วงหน้าช่วยให้มีการเตรียมตัว สำหรับสถานการณ์ที่ผู้ประกอบการไม่คาดฝันว่าอาจเกิดขึ้น เช่น การเกษียณอายุ การเปลี่ยนแปลงทางสุขภาพ หรือเหตุการณ์เหนือความคาดหมายต่าง ๆ เพราะนี่คือหนึ่งในปัจจัยที่ทำให้ธุรกิจครอบครัวจำนวนมาก ต้องประสบปัญหาหลังจากเปลี่ยนมือเจ้าของ นั่นคือการไม่มีแผนที่ชัดเจนว่าจะส่งต่อธุรกิจอย่างไร หรือส่งต่อให้ใคร และในกรณีที่ธุรกิจนั้นมีหุ้นส่วนก็อาจนำมาซึ่งความขัดแย้ง ในการแย่งชิงตำแหน่งระหว่างตระกูลได้ การวางแผนสืบทอดตำแหน่ง จึงเป็นเสมือนกระบวนการเชิงกลยุทธ์ที่หลาย ๆ ธุรกิจหรือบริษัทชั้นนำต่างนำไปปรับใช้ เพื่อเตรียมความพร้อมบุคลากรที่มีศักยภาพสูงสำหรับการสืบทอดตำแหน่งสำคัญในอนาคต

ช่วยสร้างความมั่นใจให้กับพนักงานและผู้มีส่วนได้เสีย  

การมีแผนสืบทอดตำแหน่งที่ชัดเจนไม่เพียงช่วยให้ธุรกิจรับมือกับการเปลี่ยนแปลงของผู้ดำเนินกิจการได้อย่างราบรื่น แต่ยังสร้างความมั่นใจให้กับบุคลากร รวมไปถึงผู้ถือหุ้น นักลงทุน และผู้มีส่วนได้ส่วนเสียอื่น ๆ ว่าธุรกิจมีทิศทางที่มั่นคงและสามารถดำเนินต่อไปได้ในระยะยาว นอกจากนี้ ความชัดเจนของแผนยังช่วยกระตุ้นให้บุคลากรมีความกระตือรือร้นและมุ่งมั่นในบทบาทของตนเอง เนื่องจากพวกเขารับรู้ว่าธุรกิจมีความพร้อม และให้ความสำคัญกับการเติบโตอย่างต่อเนื่อง

เพิ่มประสิทธิภาพและความสามารถในการแข่งขันของธุรกิจ

การมีแผนสืบทอดตำแหน่งที่ชัดเจน ช่วยให้พนักงานเห็นถึงเส้นทางความก้าวหน้าในธุรกิจ ลดอัตราการลาออก และช่วยดึงดูดผู้มีความสามารถเข้ามาร่วมงานซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญ ในการทำให้ธุรกิจเติบโตอย่างมีประสิทธิภาพ เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงผู้นำมักมาพร้อมกับแนวทางการดำเนินกิจการ รวมถึงการปรับใช้นวัตกรรมรูปแบบใหม่ ๆ ทำให้บุคลากรมีแรงผลักดันในการพัฒนาตัวเองอย่างต่อเนื่อง เพื่อสร้างความมั่นคงด้านตำแหน่งหน้าที่การงานของตนเอง นับเป็นปัจจัยสำคัญที่จะช่วยให้ธุรกิจมีศักยภาพที่สูงขึ้นในตลาด

องค์ประกอบสำคัญของ Succession Planning

รศ.ดร.เอกชัย อภิศักดิ์กุล รองอธิการบดีอาวุโสสายงานธุรกิจองค์กร มหาวิทยาลัยหอการค้าไทย ได้อธิบายถึงแนวคิดของการประกอบธุรกิจครอบครัว (Family Business) ไว้ว่า ความสำเร็จของธุรกิจครอบครัวขึ้นอยู่กับกฎเกณฑ์และโครงสร้างที่ชัดเจน ทั้งบทบาท ความรับผิดชอบ การสื่อสาร ค่านิยม และการบริหารเงิน หากละเลยสิ่งเหล่านี้ อาจนำไปสู่ความขัดแย้งและท้าทายโครงสร้างที่วางไว้

โดยองค์ประกอบของแผนสืบทอดตำแหน่งสำหรับธุรกิจครอบครัว มี 4 แกนสำคัญที่ผู้บริหารควรให้ความสำคัญดังนี้

การระบุตำแหน่งสำคัญในธุรกิจ (Organizational Chart)

การระบุว่าตำแหน่งใดในธุรกิจมีความสำคัญต่อความต่อเนื่องของธุรกิจ เป็นจุดเริ่มต้นของแผนสืบทอดตำแหน่ง ทุกธุรกิจควรวิเคราะห์โครงสร้างการบริหาร เพื่อระบุบทบาทที่เป็นกุญแจสำคัญ ซึ่งอาจรวมถึงตำแหน่งผู้บริหารระดับสูง ผู้จัดการแผนก หรือหน้าที่ที่มีความเชี่ยวชาญเฉพาะด้านที่ยากต่อการทดแทน การทำความเข้าใจว่าตำแหน่งใดเป็นศูนย์กลางของการดำเนินงานจะช่วยให้ธุรกิจสามารถเตรียมพร้อมรับมือกับการเปลี่ยนแปลงได้อย่างมีประสิทธิภาพ

การคัดเลือกและพัฒนาผู้สืบทอดตำแหน่ง (Talent Identification)

การคัดเลือกบุคคลที่มีศักยภาพในการสืบทอดตำแหน่งเป็นกระบวนการที่ต้องใช้ข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับทักษะ ความสามารถ และศักยภาพในการเติบโตของพนักงาน ธุรกิจควรมีเกณฑ์ที่ชัดเจนในการระบุผู้ที่เหมาะสม โดยพิจารณาจากประสิทธิภาพการทำงาน ทักษะการเป็นผู้นำ และความมุ่งมั่นในการพัฒนาตนเอง นอกจากนี้ ควรมีการจัดโปรแกรมฝึกอบรม การให้คำปรึกษา (Mentoring) และการมอบหมายงานที่ท้าทายเพื่อเสริมสร้างความพร้อมของผู้สืบทอดตำแหน่ง

การสร้างโครงสร้างการบริหารที่ยืดหยุ่น (Flexible Working System)

ธุรกิจควรกำหนดบทบาทและความรับผิดชอบของผู้บริหารรุ่นใหม่อย่างชัดเจน พร้อมทั้งปรับโครงสร้างการบริหารให้มีความยืดหยุ่น เพื่อให้สามารถปรับเปลี่ยนตามสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงได้ เช่น การกระจายอำนาจการตัดสินใจ และส่งเสริมให้รองผู้บริหาร หรือตำแหน่งผู้บริหารในลำดับถัดไปมีโอกาสได้แสดงศักยภาพ จะช่วยให้กระบวนการเปลี่ยนผ่านเป็นไปอย่างราบรื่น ลดความเสี่ยงที่อาจเกิดขึ้นเมื่อต้องเปลี่ยนตัวบุคคลสำคัญในธุรกิจ

การสื่อสารและการสร้างความเข้าใจในธุรกิจ (Organization Awareness)

การสื่อสารแผนสืบทอดตำแหน่งให้กับพนักงาน และผู้มีส่วนเกี่ยวข้องเป็นสิ่งสำคัญ ที่จะช่วยลดความกังวลและสร้างความมั่นใจในอนาคตของธุรกิจ การทำให้พนักงานเข้าใจถึง “เหตุผลและแนวทางของแผนสืบทอดตำแหน่ง” ซึ่งจะช่วยให้เกิดการยอมรับและสนับสนุนจากทุกฝ่าย ธุรกิจสามารถใช้ช่องทางต่าง ๆ เช่น การประชุมภายใน การจัดสัมมนา หรือการให้ข้อมูลผ่านแพลตฟอร์มภายในธุรกิจ เพื่อสร้างความมั่นใจและความโปร่งใส (Trust & Transparency) ที่ช่วยทำให้ทุกคนมีส่วนร่วมในกระบวนการเปลี่ยนผ่านนี้

4 ขั้นตอนการวางแผน Succession Planning สำหรับธุรกิจครอบครัว

การบริหารธุรกิจครอบครัวให้ดำเนินต่อไปอย่างราบรื่นจากรุ่นสู่รุ่น จำเป็นต้องมีแผนการสืบทอดตำแหน่งที่ดี (Succession Planning) เพื่อให้แน่ใจว่าผู้สืบทอดสามารถเข้ามาบริหารธุรกิจได้อย่างมีประสิทธิภาพ และช่วยรักษาเสถียรภาพขององค์กรในระยะยาว ขั้นตอนสำคัญในการวางแผน Succession Planning สำหรับธุรกิจครอบครัวมีดังนี้

1. การวิเคราะห์สถานะปัจจุบันของธุรกิจ

การวิเคราะห์สถานะปัจจุบันของธุรกิจครอบครัวมีประโยชน์อย่างยิ่ง ต่อการวางแผนกลยุทธ์และการเติบโตอย่างยั่งยืนของธุรกิจ ทั้งช่วยเพิ่มการเข้าใจจุดแข็งและจุดอ่อน (SWOT Analysis) การวางแผนสืบทอดธุรกิจ การปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลง ดังนั้นก่อนที่จะเริ่มวางแผนสืบทอดตำแหน่ง ควรทำการวิเคราะห์สถานะของธุรกิจในปัจจุบัน โดยพิจารณาประเด็นต่าง ๆ เช่น

• โครงสร้างองค์กรและลำดับสายการบริหาร

• จุดแข็ง จุดอ่อน โอกาส และความท้าทายของธุรกิจ

• ความพร้อมของบุคลากรในองค์กร

• ความคิดเห็นและความต้องการของสมาชิกในครอบครัวที่เกี่ยวข้อง

2. การกำหนดเป้าหมายและระยะเวลาสำหรับการเปลี่ยนผ่าน

การกำหนดช่วงเวลาที่เหมาะสมสำหรับการส่งมอบอำนาจเป็นกระบวนการที่ต้องใช้เวลาและการวางแผนอย่างรอบคอบ การพิจารณาปัจจัยต่าง ๆ อย่างถี่ถ้วนและการดำเนินการอย่างเป็นระบบจะช่วยให้ธุรกิจครอบครัวสามารถเปลี่ยนผ่านได้อย่างราบรื่นและประสบความสำเร็จ โดย “ช่วงเวลาที่เหมาะสม” จะต้องคำนึงถึงความพร้อมของผู้สืบทอดและผู้ส่งมอบ สถานการณ์ของธุรกิจ ความสัมพันธ์ในครอบครัว และการสื่อสารเพื่อสร้างความเข้าใจที่ตรงกันของบุคลากร โดยการแบ่งช่วงเวลาที่เหมาะสมจะต้องคำถึงถึงปัจจัยเหล่านี้

• ช่วงเวลาที่เหมาะสมสำหรับการส่งมอบอำนาจ

• ระยะเวลาในการตรวจสอบคุณสมบัติและความสามารถของผู้สืบทอด

• ช่วงเวลาสำหรับการถ่ายโอนงานและส่งต่อ

• ช่วงเวลาในการทดลองการดำเนินการและระยะเวลาในการประเมินตามข้อชี้วัดต่าง ๆ (KPI)

3. การพัฒนาแผนการฝึกอบรมและที่ปรึกษาสำหรับผู้สืบทอด

การพัฒนาแผนการฝึกอบรมที่ดี สำหรับผู้สืบทอดในธุรกิจครอบครัวควรมีโครงสร้างที่ชัดเจน ครอบคลุมทักษะที่จำเป็น และสามารถปรับตัวให้เข้ากับลักษณะเฉพาะของธุรกิจได้ โดยแผนการฝึกอบรมที่ดีควร เป็นระบบ, ปรับให้เหมาะกับผู้เรียน, ใช้วิธีการฝึกที่หลากหลาย, และมีการวัดผลที่ชัดเจน เพื่อให้ผู้สืบทอดสามารถพัฒนาเป็นผู้นำที่พร้อมบริหารธุรกิจต่อไปได้อย่างมั่นคง  ซึ่งสามารถทำได้ดังนี้

• จัดอบรมทักษะด้านการบริหาร การเงิน และกลยุทธ์ทางธุรกิจ

• มอบหมายให้ผู้สืบทอดทดลองทำงานในแผนกต่าง ๆ เพื่อเข้าใจธุรกิจอย่างรอบด้าน

• ใช้ที่ปรึกษาทางธุรกิจหรือโค้ชเพื่อให้คำแนะนำเกี่ยวกับภาวะผู้นำ

• สนับสนุนให้ผู้สืบทอดเข้าร่วมเครือข่ายธุรกิจเพื่อสร้างมุมมองที่กว้างขึ้น

4. การทดลองให้ผู้สืบทอดทำงานในตำแหน่งสำคัญก่อนการเปลี่ยนแปลงอย่างเป็นทางการ  

การให้ผู้สืบทอดได้ทดลองทำงานในตำแหน่งสำคัญ ๆ ช่วยให้สามารถประเมินความพร้อมและทักษะของผู้สืบทอดได้ในสภาพแวดล้อมการทำงานจริง และยังมีการฝึกฝนที่ทำให้ผู้สืบทอดได้ฝึกทักษะการรับมือกับปัญหาต่าง ๆ โดยที่ยังมีผู้บริหารปัจจุบันช่วยให้คำแนะนำได้ ถือเป็นโอกาสในการสร้างความเข้าใจลึกซึ้งในธุรกิจและการสร้างความสัมพันธ์ที่ดีระหว่างผู้สืบทอดกับพนักงานคนอื่น ๆ และเพื่อให้แน่ใจว่าผู้สืบทอดมีความสามารถและพร้อมรับผิดชอบธุรกิจ ระหว่างที่มีการทดลองงาน ผู้ส่งมอบธุรกิจควรอบรมทักษะเหล่านี้ให้ผู้สืบทอด

• ให้รับผิดชอบโครงการที่มีผลกระทบต่อธุรกิจโดยตรง

• มอบหมายให้บริหารแผนกหรือทีมงานภายใต้การดูแล

• ให้ติดตามผลการทำงานและให้ข้อเสนอแนะเพื่อปรับปรุง

• ทัศนคติในการบริหารงานระหว่างผู้สืบทอดและพนักงานคนอื่น

Case Study: ตัวอย่างธุรกิจที่มี Succession Planning ที่ประสบความสำเร็จ

บริษัท ผลไม้แปรรูปวรพร จำกัด กับการเปลี่ยนผ่านของผู้นําด้วย “ทัศนคติและค่านิยม”

ตัวอย่างธุรกิจที่มีการวางแผน Succession Planning ที่ประสบความสำเร็จในประเทศไทยนั้นมีอยู่มากมาย และหนึ่งในกรณีศึกษาที่น่าสนใจคือ บริษัท ผลไม้แปรรูปวรพร จำกัด ที่เพิ่งมีการสืบทอดอำนาจบริหารไม่นานมานี้ ที่มีคุณชัยพร ทายาทรุ่น 3 เป็นผู้บริหาร ที่ได้เรียนรู้การประกอบธุรกิจจากรุ่นพ่อมาตลอด จึงเล็งเห็นจุดยืนที่ชัดเจนของธุรกิจและยึดมั่นใน “วิสัยทัศน์” ของรุ่นก่อน ในการลือกสิ่งดีที่สุดให้แก่ลูกค้า และยุติธรรมต่อลูกค้า เมื่อลูกค้าได้รับสิ่งที่ดีที่สุดแล้ว จะกลายเป็นลูกค้าประจำ ช่วยให้ธุรกิจเราเติบโตได้อย่างยั่งยืน (Sustainability) ในขณะเดียวกันคุณชัยพรก็ได้มีการวางแผนก้าวต่อไปให้ธุรกิจด้วยการกระจายสินค้าออกไปทั่วโลก และปรับดีไซน์ให้เหมาะกับคนรุ่นใหม่ นี่จึงเป็นกรณีศึกษาที่ทำให้เห็นว่าการวางแผนสืบทอดตำแหน่งที่ดีไม่ใช่แค่เรื่องของศักยภาพของทายาท แต่ยังเป็นการปลูกฝังทัศนคติและค่านิยม ที่ผลักดันให้ผู้รับสืบทอดมีแรงผลักดันในการขับเคลื่อนธุรกิจให้เดินหน้าต่อด้วยเช่นกัน

บริษัท กลุ่มเซ็นทรัล จำกัด กับการกำหนดบทบาทที่ชัดเจนผ่าน “ธรรมนูญครอบครัว”

ข้อควรระวังอย่างมากของธุรกิจแบบครอบครัว คือความไม่ชัดเจนของเส้นแบ่งระหว่าง “ครอบครัว” และ “ธุรกิจ” จึงอาจทำให้เกิดปัญหาตั้งแต่ผู้บริหารรุ่นแรก จนลามไปถึงรุ่นหลังและทำให้ยากที่จะเติบโต กลุ่มเซ็นทรัล (Central Group) เป็นหนึ่งในธุรกิจครอบครัวที่ประสบความสำเร็จในการวางแผนสืบทอดตำแหน่ง โดยมีการวางโครงสร้างธุรกิจที่มี “บทบาท” ชัดเจน และมีการเลือกผู้นำที่เหมาะสม และนำกรรมการจากภายนอกเข้ามามีส่วนร่วมในการบริหารเพื่อ “ถ่วงดุล” อำนาจที่อาจเกิดจากความต้องการและอคติส่วนตัวของคนในครอบครัว นอกจากนี้ บริษัท กลุ่มเซ็นทรัล จำกัด ยังมีการจัดทำ “ธรรมนูญครอบครัว” เพื่อกำหนดบทบาทและหน้าที่ของสมาชิกในครอบครัวอย่างชัดเจน ทำให้สามารถบริหารธุรกิจได้อย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืน

บริษัท ไทยเบฟเวอเรจ จำกัด กับการพัฒนาผู้บริหารรุ่นต่อไปด้วยการ “ลงมือทำจริง”

กลุ่มไทยเบฟเวอเรจ (Thai Beverage) อีกหนึ่งตัวอย่างของธุรกิจครอบครัวที่สามารถพัฒนาและขยายตัวจนกลายเป็นบริษัทระดับนานาชาติ ด้วยการวางแผนสืบทอดตำแหน่งที่ชัดเจน โดยมีการบริหารงานผ่านตระกูลสิริวัฒนภักดี ซึ่งได้กำหนดบทบาทของสมาชิกในครอบครัว ให้เหมาะสมกับความสามารถและประสบการณ์ นอกจากนี้ ไทยเบฟยังมีการสร้างทีมบริหารที่แข็งแกร่ง จากทั้งภายในและภายนอกครอบครัว เพื่อให้การบริหารองค์กรมี “ความเป็นมืออาชีพ” และลดความเสี่ยงจากการพึ่งพาผู้นำเพียงคนเดียว กลยุทธ์สำคัญอีกประการหนึ่งคือการพัฒนาผู้บริหารรุ่นต่อไปผ่านการเรียนรู้ และการทำงานจริงในธุรกิจหลักขององค์กร ควบคู่ไปกับการขยายกิจการสู่ตลาดต่างประเทศอย่างมีระบบ การผสมผสานระหว่างการรักษาคุณค่าของธุรกิจครอบครัวกับการบริหารงานเชิงกลยุทธ์ ทำให้ไทยเบฟสามารถเติบโตและรักษาความเป็นผู้นำในอุตสาหกรรมเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ของเอเชียได้อย่างต่อเนื่อง

บทสรุปและแนวทางสู่ความสำเร็จ

การสืบทอดตำแหน่งไม่ใช่แค่การเปลี่ยนมือผู้นำ แต่คือการส่งต่อพลังและวิสัยทัศน์ของธุรกิจ SMEs และครอบครัวให้เติบโตต่อไปอย่างมั่นคง การเตรียมตัวล่วงหน้าไม่เพียงลดความเสี่ยง แต่ยังสร้างความเชื่อมั่นให้กับทีมงานและลูกค้า ธุรกิจที่มีแผนสืบทอดชัดเจนคือธุรกิจที่พร้อมรับมือกับทุกการเปลี่ยนแปลง และยังคงรักษาคุณค่าและพลังที่ต้องการขับเคลื่อนความสำเร็จจากรุ่นสู่รุ่น เพราะทุกความสำเร็จของธุรกิจ เริ่มต้นจากการวางแผนที่ดีวันนี้

ข้อมูลอ้างอิง

• เปิดสถิติพลังแห่งธุรกิจครอบครัวที่ชาวโลกต้องจับจ้อง. สืบค้นเมื่อวันที่ 17 กุมภาพันธ์ 2568 จาก https://www.posttoday.com/columnist/706039

• ธุรกิจที่เหมาะสำหรับการทำงานร่วมกันของสมาชิกในครอบครัว. สืบค้นเมื่อวันที่ 17 กุมภาพันธ์ 2568 https://idolplanner.com/family-business-3/

• เปิดตัวเลข ‘ธุรกิจครอบครัว’ อยู่รอดถึงรุ่น 2 แค่ 30% มีอยู่ 12% ส่งผ่านไปถึงเจน 3 สำเร็จ. สืบค้นเมื่อวันที่ 18 กุมภาพันธ์ 2568 จาก https://www.matichon.co.th/economy/news_4510223 

• ธุรกิจครอบครัว ทำไมถึงมักทำให้ล่มสลายใน 3 รุ่น เจาะลึก 4 ประเด็นสำคัญพร้อมวิธีแก้ไขปัญหาอย่างยั่งยืน. สืบค้นเมื่อวันที่ 18 กุมภาพันธ์ 2568 จาก https://idolplanner.com/family-business-ธุรกิจครอบครัว/

• แผนบริหารการสืบทอดตำแหน่ง ขั้นตอนสำคัญระดับองค์กรที่ยังถูกละเลย. สืบค้นเมื่อวันที่ 18 กุมภาพันธ์ 2568 จาก https://mgronline.com/management/detail/9590000113494 

• Succession Planning: All You Need To Know. สืบค้นเมื่อวันที่ 18 กุมภาพันธ์ 2568 จาก https://www.aihr.com/blog/succession-planning/

• Succession Planning Success: The Golden Rules for Future-Proofing Your Business. สืบค้นเมื่อวันที่ 18 กุมภาพันธ์ 2568 จาก https://www.visier.com/blog/succession-planning-success-golden-rules-future-proofing-business/